Διδακτικόν

Τελοσπάντων, κύριοι, το καλύτερο είναι να μην κάνει κανείς τίποτα! Το καλύτερο είναι η συνειδητή αδράνεια. Κι έτσι, ζήτω το υπόγειο! Μολονότι είπα πως φθονώ τον θετικό άνθρωπο τόσο χολωμένα, στις συνθήκες που τον βλέπω δεν θα ήθελα να είμαι αυτός. (Αλλά, παρ’ όλα αυτά δεν θα πάψω να τον φθονώ. Όχι, όχι, σε όλες τις περιπτώσεις είναι συμφερότερο το υπόγειο!). Εκεί τουλάχιστον είναι δυνατόν...Αχ, αλλά κι εδώ ψεύδομαι! Ψεύδομαι γιατί κι ο ίδιος γνωρίζω το δύο επί δύο, γνωρίζω πως δεν είναι καλύτερο το υπόγειο, αλλά κάτι άλλο, εντελώς διαφορετικό, κάτι που λαχταρώ αλλά δεν μπορώ να το βρω με τίποτα! Στο διάβολο το υπόγειο!

Θα ήταν ακόμη καλύτερο αν πίστευα ο ίδιος σε κάτι από εκείνα που μόλις έγραψα. Σας ορκίζομαι όμως, κύριοι, πως δεν πιστεύω ούτε σε μια λεξούλα από όσα έγραψα. Πιστεύω μάλλον αλλά συγχρόνως, άγνωστο γιατί, αισθάνομαι και υποψιάζομαι πως ψεύδομαι ασύστολα.

«Τότε γιατί τα γράψατε όλα αυτά;», μου λέτε.

«Μα αν σας άφηνα για σαράντα περίπου χρόνια άπρακτους, και ερχόμουν να σας επισκεφτώ μετά από σαράντα χρόνια στο υπόγειο, που θα είχατε καταντήσει; Είναι δυνατόν να αφήσει κανείς έναν άνθρωπο μονάχο και άπρακτο επί σαράντα χρόνια;»

«Όμως και αυτό δεν είναι ντροπή, δεν είναι ταπεινωτικό;», ίσως μου πείτε κουνώντας περιφρονητικά το κεφάλι σας. «Λαχταράτε τη ζωή και λύνετε μόνος σας τα θέματά της με λογική ανακολουθία. Και πόσο ενοχλητικά, πόσο αυθάδη είναι τα καμώματά σας αλλά συγχρόνως και πόσο φοβάσθε! Λέτε βλακείες και είσθε ευχαριστημένος με αυτές. Αυθαδιάζετε ενώ αδιάκοπα φοβάσθε, γι’ αυτό και ζητάτε συγγνώμη. Διαβεβαιώνετε πως δεν φοβάσθε τίποτα και συγχρόνως ζητάτε τη γνώμη μας με κολακείες. Διαβεβαιώνετε πως τρίζετε τα δόντια σας και συγχρόνως αστειεύεσθε, για να μας κάνετε να γελάσουμε. Ξέρετε πως τα αστεία σας δεν είναι πνευματώδη, αλλά προφανώς είσθε πολύ ευχαριστημένος με τη λογοτεχνική τους αξία. Ίσως πράγματι σας έτυχε να υποφέρετε αλλά δεν σέβεσθε καθόλου τα μαρτύριά σας. Έχετε μέσα σας αλήθεια αλλά καθόλου σεμνότητα. Από φτηνή ματαιοδοξία εκθέτετε την αλήθεια σας, τη βγάζετε στο όνειδος και στην αγορά...Πράγματι θέλετε κάτι να πείτε αλλά κρύβετε από φόβο την τελευταία σας λέξη, γιατί δεν έχετε την τόλμη να την εκφράσετε, έχετε μόνο μια δειλή αυθάδεια. Παινεύεσθε για τη συνείδησή σας αλλά διστάζετε, γιατί μολονότι δουλεύει το μυαλό σας, η καρδιά σας σκοτείνιασε από τη διαφθορά και χωρίς καθαρή καρδιά δεν υπάρχει πλήρης και σωστή συνείδηση. Και πόση φορτικότητα έχετε, πόσο την επιδιώκετε, πόσο κάνετε καμώματα. Ψέμα, ψέμα, ψέμα!»

Εννοείται πως μόνος μου επινόησα τα λόγια σας. Κι αυτό επίσης είναι από το υπόγειο. Σαράντα συναπτά έτη αφουγκραζόμουν από τη χαραμάδα τα λόγια σας. Τα επινόησα μόνος μου, αυτό μόνο μπόρεσα να επινοήσω. Δεν είναι παράξενο που τα αποστήθισα και πήραν λογοτεχνική μορφή.

Αλλά είναι δυνατόν, είναι δυνατόν να είσθε τόσο ευκολόπιστοι, ώστε να φαντάζεσθε πως όλα αυτά θα τα τυπώσω τάχα και μάλιστα θα σας τα δώσω να τα διαβάσετε; Να κι ένα ακόμη πρόβλημά μου : γιατί αλήθεια να σας προσφωνώ «κυρίους», γιατί απευθύνομαι σε σας λες και είσθε πραγματικοί αναγνώστες; Δεν τυπώνουν τέτοιες εξομολογήσεις που προτίθεμαι να εκθέσω, και δεν επιτρέπουν να τις διαβάσουν άλλοι. Τουλάχιστον εγώ δεν διαθέτω τόση τόλμη, και δεν μου κατέβηκε μια ιδέα και θέλω οπωσδήποτε να την πραγματοποιήσω. Να περί τίνος πρόκειται.

Ο κάθε άνθρωπος έχει στις αναμνήσεις του μερικά πράγματα, που δεν τα αποκαλύπτει σε όλους αλλά μόνο στους φίλους του. Υπάρχουν όμως και άλλα που δεν τα ομολογεί ούτε στους φίλους του παρά μόνο στον ίδιο του τον εαυτό, κι αυτά ως μυστικό. Υπάρχουν τέλος και άλλα που φοβάται κανείς να αποκαλύψει ακόμη και στον εαυτό του, και αρκετά τέτοια πράγματα έχει συσσωρεύσει κάθε τίμιος άνθρωπος. Συμβαίνει μάλιστα και αυτό : όσο πιο έντιμος είναι κανείς, τόσο πιο πολλά έχει. Εγώ τουλάχιστον αποφάσισα να θυμηθώ προσφάτως κάποιες παλιές περιπέτειες, που μέχρι τώρα προσπερνούσα, και μάλιστα με κάποια ανησυχία. Τώρα όμως δεν τις φέρνω απλώς στη μνήμη μου αλλά αποφάσισα και να τις σημειώσω, γιατί θέλω να ελέγξω αν μπορεί κανείς να είναι απόλυτα ειλικρινής με τον εαυτό του και να μην φοβηθεί όλη την αλήθεια. Με την ευκαιρία θα επισημάνω : ο Χάινε βεβαιώνει πως είναι σχεδόν αδύνατες οι πιστές αυτοβιογραφίες, κι ο άνθρωπος θα πει ψέματα για τον εαυτό του. Κατά τη γνώμη του ο Ρουσσώ, λόγου χάρη, σίγουρα εψεύδετο στις εξομολογήσεις του, και μάλιστα με σκοπιμότητα, από ματαιοδοξία. Είμαι σίγουρος πως ο Χάινε είχε δίκιο. Καταλαβαίνω πολύ καλά πως γίνεται να φορτώνεις στον εαυτό σου ολόκληρα εγκλήματα από ματαιοδοξία και μόνο, και κατανοώ πλήρως τι είδους μπορεί να είναι αυτή η ματαιοδοξία. Ο Χάινε όμως κρίνει τον άνθρωπο που εκμυστηρεύεται μπροστά στο κοινό. Εγώ αντιθέτως γράφω αποκλειστικά για τον εαυτό μου, και δηλώνω διαπαντός πως κι αν ακόμη γράφω σα να απευθύνομαι σε αναγνώστες, το κάνω μονάχα για επίδειξη, γιατί έτσι μου είναι ευκολότερο να γράφω. Πρόκειται μόνο για ένα είδος γραπτού, για ένα κοινό είδος, αλλά αναγνώστες δεν θα έχω ποτέ. Αυτό δήλωσα πρωτύτερα...

Δεν θέλω να περιοριστώ από τίποτα κατά τη γραφή των σημειώσεών μου. Δεν πρόκειται όμως να εφαρμόσω εδώ τάξη και σύστημα. Ό,τι θυμηθώ, θα το σημειώσω.

Και να, λόγου χάρη, θα μπορούσατε να αδράξετε μια αφορμή από τα λεγόμενά μου και να με ρωτήσετε : «Αν πραγματικά δεν υπολογίζετε τους αναγνώστες, τότε γιατί κάνετε τέτοιες συμφωνίες με τον εαυτό σας, και μάλιστα γραπτώς, πως δεν θα εφαρμόσετε δηλαδή τάξη και σύστημα και πως θα σημειώνετε ό,τι θυμηθείτε κλπ κλπ; Για ποιο λόγο εξηγείσθε; Για ποιο λόγο ζητάτε συγγνώμη;»

«Στ’ αλήθεια γιατί;», απαντώ εγώ.

Εδώ όμως υπάρχει ολόκληρη ψυχολογία. Ίσως επειδή είμαι απλώς φοβητσιάρης. Ίσως πάλι γιατί φαντάζομαι επίτηδες μπροστά μου ένα κοινό, για να συμπεριφέρομαι αξιοπρεπέστερα όσο καιρό θα γράφω. Χίλιες αιτίες μπορούν να βρεθούν.

Αλλά και κάτι ακόμη : για ποιο λόγο, γιατί θέλω να γράψω στην ουσία; Αφού δεν πρόκειται για το κοινό, δεν θα μπορούσα τότε να τα θυμηθώ όλα νοερώς, δίχως να τα καταγράψω στο χαρτί;

Έτσι είναι. Όμως στο χαρτί θα είναι πιο επίσημα. Θα είναι περισσότερο εντυπωσιακά, θα κρίνω τον εαυτό μου καλύτερα, θα εμπλουτιστεί το ύφος. Και εκτός τούτου, ίσως με τις σημειώσεις μου να αισθανθώ πραγματική ανακούφιση. Να, τώρα λόγου χάρη με πιέζει ιδιαίτερα μια παλιά ανάμνηση. Ήρθε στο νου μου ολοκάθαρα, και ξέμεινε για αρκετές μέρες σαν κάποιος εκνευριστικός μουσικός σκοπός, που δεν λέει να μας αφήσει ήσυχους. Κι όμως πρέπει να τον ξεφορτωθούμε. Τέτοιες αναμνήσεις έχω εκατοντάδες. Κατά καιρούς προβάλλει μια από τις εκατοντάδες και με καταπιέζει. Για κάποιο λόγο πιστεύω πως αν την καταγράψω, θα με αφήσει ήσυχο. Γιατί να μην το δοκιμάσω;

Και τέλος : πλήττω και μονίμως δεν κάνω τίποτα. Η συγγραφή είναι πράγματι σαν μια εργασία. Λέγεται πως με την εργασία ο άνθρωπος γίνεται καλός και έντιμος. Να μια ευκαιρία λοιπόν.

Απόψε πέφτει χιόνι, χιονόνερο, κίτρινο και θολό. Χθες χιόνιζε πάλι, το ίδιο και τις προάλλες. Νομίζω πως εξαιτίας του χιονόνερου θυμήθηκα αυτό το περιστατικό, που δεν θέλει να με αφήσει ήσυχο. Ας είναι λοιπόν αυτή η αφήγηση για το χιονόνερο.

Φιοντόρ Μ. Ντοστογιέφσκι

Σημειώσεις από το Υπόγειο